کتاب «ساخت ایران: گشت‌وگذاری در صنعت»، نوشتۀ احسان نوروزی
تجسسی کارآگاهی در صنعتِ پیشرفته. کتاب «ساخت ایران: گشت‌وگذاری در صنعت» نقلِ داستان تلاش برای ساخت توربین گازی در ایران، از طریق کاوش و پرس‌وجو در چندوچون و ماجرای ساخت آن و نشستن پای حرف‌های دست‌اندرکاران این پروژه، است. احسان نوروزی در کتاب «ساخت ایران» ماجرای توربین گازی و تلاش برای ساخت آن در ایران را از بستر صرفاً فنی و تکنولوژیک آن جدا کرده و سعی کرده است که این ماجرا را در چشم‌اندازی تاریخی و اجتماعی ببیند و روایت کند.
کتاب «ساخت ایران»، به تعبیری که احسان نوروزی خود در این کتاب به کار می‌برد، یک «سیاحت صنعتی» است. این کتاب از جُستارهایی به‌هم‌پیوسته تشکیل شده که در آن‌ها یک جزء، یعنی همان توربین گازی، به مثابه یک کُل و به عنوان نمودی از آن در نظر گرفته شده است و به این ترتیب یک محصول صنعتی بستر و وسیله‌ای شده برای تأمل در وجوه گوناگون و در عین حال به‌هم‌پیوستۀ فرهنگ و تاریخ ایران در ارتباط با قضیۀ صنعتی‌شدن.
در کتاب «ساخت ایران» پابه‌پای راوی کنجکاوی که مانند یک کارآگاه درصددِ کشف معمای ساخت توربین گازی در ایران برآمده، به شرکت اُتی‌سی، که شرکت سازنده توربین گازی در ایران است، می‌رویم و پای نقل افراد مختلفی که درگیر با ماجرای ساخت این توربین هستند می‌نشینیم و نیز پای نقل کسانی که برخی پرسش‌ها و ابهامات مرتبط با موضوع را پاسخ می‌دهند و پازلی را که مقابل راوی جستجوگر قرار گرفته است کامل می‌کنند.
در «ساخت ایران» با داستانی مستند مواجهیم که قهرمان آن یک محصول صنعتی است.
مروری بر کتاب ساخت ایران
کتاب «ساخت ایران» یک مستند داستانی است با راوی اول‌شخص. راوی این کتاب راوی متخصص و سردِ کتاب‌های تخصصی علمی نیست، اگرچه موضوع داستان او صنعت و یک محصول صنعتی است و مرتبط با علم. قصد این کتاب اما معرفی و شرح تخصصی این محصول نیست، بلکه روایت آن با رویکردی تاریخی ـ اجتماعی و به شیوه یک داستان معمایی است. راویِ «ساخت ایران» خود را در مقام کارآگاه قرار می‌دهد و می‌رود تا معمای ساخت توربین گازی در ایران را کشف کند. او به زبانی خودمانی ماجرای ساخت محصولی را شرح می‌دهد که چنانکه در کتاب می‌خوانیم، ساخت آن در داخل ایران یک دستاورد صنعتی استراتژیک و ملی به حساب می‌آید. از همان فصل ابتدایی کتاب درمی‌یابیم که توربین گازی محصولی است ظریف که ساخت آن آسان نیست. به همین دلیل کتاب در آغاز با شک و تردیدی کارآگاهی آغاز می‌شود و راوی برای گشودن گره معمای ساخت توربین گازی در ایران از دایی خود که روزگاری در شرکت نفت کار می‌کرده پرس‌وجو می‌کند تا نظر او را در این باره جویا شود و در ادامه وارد خود شرکت اُتی‌سی که سازنده این توربین است می‌رود و پای صحبت افراد مختلف دست‌اندرکار این ماجرا می‌نشیند و تأملات شخصی خود را نیز در کنار روایت دیگران بیان می‌کند و گریزی هم به تاریخ و گذشتۀ دور و نزدیک می‌زند تا در نهایت گره از راز ساخت توربین گازی در ایران و تولد این محصول صنعتی مهم بگشاید. این‌گونه است که مخاطب با دنبال کردن روایت او، ضمن آشنایی با چندوچون پروژه ساخت توربین گازی در ایران، از پیشینۀ ماجرای این پروژه نیز اطلاعاتی به دست می‌آورد.
در «ساخت ایران» ماجرای توربین گازی در پس‌زمینه‌ای تاریخی روایت می‌شود و از همین رو راوی حین روایت این ماجرا به گذشتۀ تاریخی نیز گریز می‌زند و ما را با خود به این گذشته می‌برد تا یک محصول صنعتی را در چشم‌انداز کلی ایده صنعتی‌شدن در ایران ببینیم و از خلال روایت یک محصول خاص، تصویری تاریخی از داستان صنعت در ایران و حتی فراتر از آن، داستان صنعت در جهان، نیز به دست آوریم.
کتاب «ساخت ایران» از مقدمه و بیست و یک بخش تشکیل شده است. در بخشی از این کتاب می‌خوانید:
«انتقال فناوری، برای کشورهایی نظیر ما، مرحله‌ای لازم (اما نه کافی) از صنعتی شدن بوده است و نمی‌توان هر چرخی را از نو اختراع کرد تا نشان داد که کار خودمان است و نه وارداتی. پس شاید بتوان شروع روایت را تا دوران قاجار، و به‌ویژه تلاش‌های امیرکبیر، عقب برد و انتقال اولین تکنولوژی‌های مدرن را ردگیری کرد؛ وقتی نخستین کارخانه‌های چینی و بلورسازی، کاغذسازی و کارگاه‌های کوچک فلزریزی عمدتاً به دست نخستین دانشجویانی که برای تحصیل به فرنگ اعزام شده بودند راه‌اندازی شد. وقتی که قصد شده بود کارگاه‌هایی نظیر فرنگستان ساخته شود و وقتی قرار بر خرید دستگاه‌های پارچه‌بافی شد، به‌ناچار دنبال دستگاهی بودند که نه با نیروی بخار بلکه با نیروی آب و الاغ کار کند.
شاید باید باز هم عقب‌تر رفت، به قرن هجدهم و شروع انقلاب صنعتی. وقتی بریتانیا با به کارگیری موتور بخار به جای قدرت یدی، به‌یک‌باره کارخانه‌جاتی (بالأخص در صنعت نساجی) با تولید انبوه ایجاد کرد که محصولات‌شان از طریق راه‌آهن و کشتی‌های بریتانیایی عملاً به همه‌جای دنیا ارسال می‌شدند. بریتانیایی‌ها و به‌تدریج اروپای غربی، از یک سو، به جهان به مثابه‌ی گنجینه‌ای از انرژی و مواد خام نگریستند و از سوی دیگر، به عنوان بازار.
یا شاید باز هم باید عقب‌تر رفت و رسید به رنسانس که سرآغاز نگرشی دنیوی به طبیعت بود. دست‌کم تا آن‌جا که به توربین مربوط می‌شود، یکی از نیاکان توربینِ امروزی را می‌توان در دوران رنسانس پیدا کرد. در میان انبوه اختراعات و طراحی‌های نبوغ‌آمیز لئوناردو داوینچی، طرحی هم از ایده‌ی یک توربین کاربردی وجود دارد. گرچه تکنولوژی آن دوران قادر به عملی ساختن این ایده‌ی داوینچی نبود، سازوکار دستگاهش براساس منطق توربین است. پَرّه‌های توربین داوینچی در دالان دودکش شومینه قرار می‌گرفت تا وقتی با فشار گاز گرم آتش شومینه به حرکت در می‌آمد، با انتقال چرخش‌شان به میله‌ای روی آتشِ شومینه، نوعی سیخ چرخان مشابه دستگاه‌های مرغ بریان امروزی ایجاد شود.
به نظرم، اما، شروع ماجرای توربین را می‌توان به بیش از هزار سال پیش برد، یعنی هنگامی که انقلاب کشاورزی منجر به تولید مازاد محصولات شد و به‌تدریج زمینه‌ی انقلاب صنعتیِ چند قرن بعدتر را فراهم کرد.»
کتاب «ساخت ایران: گشت‌وگذاری در صنعت» در نشر چشمه منتشر شده است.
